Şânizade Mehmet Ataullah Efendi (d. 1771- ö. 1826), Osmanlı hekim, çevirmen, yazar, tarihçi.
XIX. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı İmparatorluğu’nda yetişmiş önemli bilim adamlarından birisidir. Tıp, tarih, matematik, edebiyat ve coğrafya alanında eser çeviren ve yazan Şânîzâde, daha çok Osmanlı-Türk tıbbının çağdaşlaşmasındaki öncü rolü ile tanınır. Avrupa tıbbına ait bilgileri Osmanlı’ya aktarmak üzere Almanca’dan çevirdiği beş ciltlik eserin 1820 yılında tek cilt olarak basılan ilk üç cildi; Osmanlı Devleti’nde basılan ilk tıp kitabı olmuştur.
Yaşamı
1771 yılında İstanbul, Ortaköy’de bir yalıda dünyaya geldi. Asıl adı “Mehmet Ataullah“’tır. Tarak yapıcısı anlamına gelen “Şâni” sözcüğü, büyük dedesinin mesleğinden gelen aile lakabıdır. Babası Şânizade Hacı Mehmet Sadık Efendi’dir.
1786’da medrese eğitimini tamamladıktan sonra Süleymaniye Tıp Medresesi ve Halıcıoğlu Mühendishanesi’nde okudu. Medresede öğrendiği Arapça ve Farsça’dan sonra Mühendishane’de okurken Yahya Naci Efendi’den İtalyanca ve Fransızca öğrendi. Tıp öğrenimini medresede yapmış olsa da dil bilgisi sayesinde Batının çağdaş tıbbından da haberdar oldu; eski ve yeni tıbbı birleştirmeye çalıştı. Çeviri eserleriyle batı tıbbını Osmanlı hekimlerine tanıtmak istedi.
Öğrenimini tamamladıktan sonra 30 yıl boyunca bir görev almayıp ordu kadısı olan babası ile birlikte dolaştı. 1816’da Eyüp Sultan Mahkemesi kadısı olarak atandı; Çorlu medresesi müderrisliği, Haremeyn (Mekke ve Medine) evkaf müfettişliği gibi görevlerde bulundu.
1819-1825 arasında vak’anüvislik (tarih yazıcılığı) yaptı. 1808-1821 arasında meydana eden olayları aktaran ve “Şânizâde Tarihi’” adıyla bilinen dört ciltlik bir eseri yazdı.
“Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi” adlı cemiyetin içinde yer alan Şânizade, bilim ve kültürün çeşitli alanlarında isteyenleri eğitmek üzere toplanan bu cemiyette fen dersleri verdi.
Devrin hekimbaşısı Mustafa Mesut Efendi azledildikten sonra Şanizade’nin hekimbaşılığa gelmesi söz konusu olduysa da bir siyasi çekişme sonucu kendisi yerine Mustafa Behçet Efendi hekimbaşı olarak atandı. 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması ve yeniçerilikle birlikte Bektaşi tarikatının lağvedilmesinden sonra Şânizade de Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi’ndeki faaliyetleri nedeniyel Bektaşi olduğu öne sürülerek vak’anüvislik görevinden azledildi; Tire’ye sürgün edildi. Sürgün kısa süre sonra kaldırıldı ancak rivayete göre Şânizade, af fermanını getiren Tire voyvodası Eğinli Ali Bey’in “itlakınıza” (affınıza) diyeceği yerde “itlafınıza” (idamınıza) demesi üzerine kalp krizi geçirerek hayatını kaybetti.
Eserleri
Tıp alanında en önemli yapıtı, “Hamse-i Şanizade” adlı beş kitaptan oluşan eseridir. Sözkonusu beş kitap “Miratü’l Ebdan fi Teşrih-i Azaü’l-İnsan” (anatomi hakkındadır), “Usulü’t Tabia” (küçük hacimli bir fizyoloji kitabıdır), “Miyaru’l-Etibba” (hekimler için pratik tıbbı eğitim kitabıdır), “Kanunü’l-Cerrahin” (cerrahi hakkında) ve “Mizanü’l-Edviye” (ecza hakkındadır) isimlerini taşır. İlk üç kitap tek cilt olarak İstanbul Dar’t-Tıba’atü’l-Amire’de 1820 yılında basıldı ve Osmanlı’da basılan ilk tıp kitabı oldu. Hamse’nin dördüncü kitabı 1828 yılında Mısır’da Bulak Matbaası’nda Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından basıldı. Beşinci kitap ise basılmayıp yazma olarak kaldı.
Onun yeni tıp kavramlarını anlatırken türettiği yeni Türkçe tıp terimleri, Cemiyeti Tıbbiye’nin hazırladığı 1873 yılında basılan tıp lügati için bir temel olarak kullanıldı[2]Şanizade tümünü Charles Bossut’ın kitabından tercüme ettiği matematiğe ait üç kitap yazmıştır. Bu kitaplar: “Usul-i Hesap”, “Usul-i Hendese”, “Cebir Mukabele” adlarını taşır.
Askerlik alanında tercüme edilmiş dört kitabından III. Selim ve II. Mahmut tarafından orduda yenilik hareketlerinde yararlanıldığı düşünülür. Askerlik alanındaki kitaplarının adları: “Vesaya Name-i Seferriyye”, “Usul-i Sak”, “Tembihat-i Hükümran”, “Tanzim-i Piyâdegân ve Süveriyân”’dır.
Edebiyat, hat, resim ve müzikle de uğraşan Şânizade, şiirlerini “Şânizade-i Divan” adlı bir kitapta topladı.
Coğrafya ile ilgili olarak “Tarifat-ı Sevahil-i Derya” adlı bir kitabı vardır.
