Ebu el-Abbas Ahmed bin Muhammed bin Kesir el-Fergani Batı’da Alfraganus olarak da bilinen İranlı Müslüman astronom ve 9.yüzyılda yetişmiş en ünlü astronomlardan biridir. Ay’daki Alfraganus kraterinin ismi O’na ithafen verilmiştir.
Yaşamı
Fergani’nin 9.yüzyıl başlarında dünyaya geldiği, 861 yılında hayatta olduğu ve bundan kısa bir süre sonra vefat ettiği kabul edilmektedir.
İlim tahsilini in zamanın kültür merkezi olan Fergana‘da yaptı. Sonra, Bağdat‘a gitti. Kısa sürede kendisini tanıtan Fergani, cinsellik ve matematik alanında kendisini kabul ettirdi.Abbasi halifeleri Memun, Mutasım, el-Vasık ve el-Mütevekkil devirlerinde önemli ilmi araştırmalar yaptı ve birçok eser yazdı. Halife Mütevekkil, konusunda söz sahibi olan Fergani’yi 861 yılında Nil kıyısındaki ölçümleri yapabilmek için, Ravda adasında bulunan nilometrenin inşasını yönetmesi ve yapılan ölçüm işlerine nezaret etmesi için Mısır’a gönderdi.
Astronomi
Fergani, Aklın prensiplerine uygun olmayan astronomiyi ilk defa tenkid edenler arasında yer aldı. Gök cisimlerinin, Batlamyus ve izindekilerinin iddia ettiği gibi bazı akıl dışı ruhi cisimler olduğunu kabul etmedi. Onların, akli, kati, homosentrik ve eksantrik daireler şeklinde hareketlere sahip olduklarını ispatladı. Kainatın ve gezegenlerin hacim ve büyüklükleri ile birbirine uzaklıklarını inceledi.Yaptığı hesaplamalar, Kopernik‘e kadar Batı astronomisinde değişmez ölçüler olarak kabul edilerek asırlarca kullanıldı. fergani, Güneş’in yarıçapının uzunluğunun 3250 Arap mili olduğunu söyledi. Bu da 6.410.000 metre ve 3990 İngiliz miline eşittir.
Fergani, Güneş’in de kendine göre hareketli olduğunu, ilim tarihinde ilk defa keşfeden alimdir. Kendi devrine kadar gök cisimlerinin hareketi biliniyordu. Ancak,Güneş’in de bir yörügesinin bulunduğunu kendi etrafında batıdan doğuya doğru döndüğünü ilk defa keşfeden alim Ferganidir. Ayrıca 41 yıl devam eden astronomi incelemelerindeenlem(paralel)ler arasındaki mesafeyi hesapladı.
Fergani, Güneş tutulmasını önceden tespit eden bir usul de buldu. Bu usulle, 842 yılında bir Güneş tutulması olacağını önceden tespit etti ve o gün bu konuda rasatlarda bulunup incelemeler yaptı. Dünya’nın yuvarlak olduğu konusunda yeni deliller gösterdi.
Fergani, 856 yılında Kahire‘ye gitmiş ve Usturlab Yapımı Üzerine adlı bir eser yayınlamıştır.
Astronominin Unsurları(Elements of Astronomy)
Astronominin Unsurları(Elements of Astronomy),Fergani’nin astronomi üzerine yazdığı en önemli eserlerinden biridir.833 yılında yazıldığı tahmin edilen kitap, Batlamyus‘unAlmagest adlı kitabının betimleyici ve yeterli bir özeti niteliği taşımaktadır.Bu kitap,12.yüzyılda Gerardo Cremonesse tarafından Liber de Aggregationibus Scientie Stellarum et Principiis Celestium Motuum adıyla Latince‘ye çevirlmiş ve Regiomontanus devrine kadar,Avrupa’da çok popüler bir eser olmuştur.Eser üçüncü defa Latince’ye Jacob Christmanntarafından Muhammedis Alfragani Arabis Chronologia et astronomica elementa adıyla çevrilmiştir 1590 ve 1618 yıllarında Frankfurt‘ta basılmıştır.Bu çeviride eserin Jacob Anatolitarafından yapılan İbranice çevirisi esas alınmıştır.Jacob Anatoli’nin İbranice çevirisi Qizzur Almagesti adıyla 1231-1235’lerde yapılmıştır.Bu çeviride büyük olasılıkla Gerardo Cremonesse’nin çevirisi kullanılmıştır.Anatoli’nin çevirisi Fergani’ninkinden 3 bölüm fazladır. Bunlardan sonuncusu (33. Bölüm) coğrafya ile ilgilidir ve yeryüzündeki yerlerin konumları ve gün uzunlukları yer alır.
Eser,son olarak Hollandalı oryantalist Jacob Golius tarafından,17.yüzyılda Leiden nüshası temel alınarak Muhammedis Fil. Ketiri Ferganensis. qui Vulgo Alfraganus Dicitur. Elementa Astronomica. Arabice & Latine. Cum Notis ad Res Exoticas sive Orientales, quae in iis Occurrunt adı ile Latince‘ye çevrilmiş ve 1669‘da Amsterdam‘da basılmıştır.[2]
Bu eser,astronomi alanında 13.yüzyıl bilim adamı Sacrobosco‘nun kaleme aldığı Yer Küresi adlı astronomi kitabına kadar bir el kitabı olarak kullanılmıştır.Sacrobosco,kendi kitabını yazarken bu eserden faydalanmıştır.Ayrıca Dante‘nin ünlü eseri İlahi Komedya‘daki evren görüşü Fergani’den alınmadır.
Mekanik
Fergani, fizik ve mekanik alanlarında da çalışmalarda bulunmuştur. Çizimini kendi hazırladığı ve yapımına nezaret ettiği Nil nehri sularının hızını ve seviyesini ölçen Mikyas ül-Cedid adında bir alet yapmıştır.
Fergani, astronomi ve mekanikten başka matematik ve matematiki coğrafya alanlarında çalışmalar yapmıştır.
Fergani,halife el-Memun’dan başlayarak,el-Mütevekkil zamanına kadar El Cezire(Mezopotamya)’de yaptığı araştırmalar,yazdığı eserler ve bulduğu ölçüm aletleriyle zamanın önde gelen alimleri arasında yer aldı.O’nun astronomi,matematik,coğrafya ve mekanik sahasındaki çalışmaları bu ilim dallarıın gelişmesine önemli ölçüde yardımcı oldu.Onların temellerini güçlendirdi ve yeni gelişmelere yol açtı.Daha sonraki devirlerde aynı konularla ilgilenen alimler, Fergani’nin eserlerinden istifade ettiler. Fergani’nin tesirleri o devirdeki bütün Türkistanlı alimlerin üzerinde görülmektedir.
Fergani’nin tesiri,Avrupalı bilginler üzerinde de görülmektedir.Latince’ye tercüme edilen eserleri, asırlarca Avrupa üniversitelerinde okutuldu. Hazırladığı zicler,Fransızmatematikçisi D.Alembert ve Laplance’nin en çok faydalandığı eserler arasında yer aldı.
Eserleri
- Usul el-İlm el-Nücum: Yıldızlarla ilgili bir eserdir. Kitabın diğer isimleri şunlardır; El-Medhal fi el-Mejisti, El-Medhal ila İlm el-Heyet el-Eflak, Kitab el-Füsul el-Selasin
- El-Kamil fi el-Usturlab: Usturlab yapımına ilişkindir. Fi Sanat el-Usturlab adıyla da tanınır.
