Adnan Menderes (1899 – 1961)
1899 yılında Aydın’da doğdu. Babası İzmirli Katipzade İbrahim Ethem Bey, annesi Aydınlı Hacı Alipaşazadeler’den Tevfika Hanım’dır.Anne ve babasını küçük yaşta kaybetti. O’nu anneannesi büyüttü. Tahsil hayatına İzmir İttihat ve Terakki Mektebi’nde başlayan Adnan Menderes, Kızılçulu Amerikan Koleji’nde okurken misyonerlerle başı derde girdiği için, çeşitli makamlara müracaat etti. Müracaat ettiği makamların birinin başında Celal Bayar vardı. Bayar’la böyle tanışmış oldu.
Ankara Hukuk Fakültesi’ni bitiren Adnan Menderes, Birinci Dünya Savaşı sırasında yedeksubay olarak askerliğini yaptı. Aydın’da bazı arkadaşlarıyla birlikte Ayyıldız Çetesi’ni kurdu. Daha sonra Söke’de Piyade Alay Yaveri olarak savaşa katıldı. Savaştan sonra İstiklal Madalyası aldı.
Ali Fethi Okyar tarafından 1930 senesinde kurulan ancak kısa sürede kapatılan Serbest Fırka’nın Aydın Teşkilatı’nı kurarak başkanı oldu. Bu parti kapatılınca CHP’ye girdi ve 1931 yılında bu partiden Aydın Milletvekili seçildi.
1945 senesine kadar TBMM’de komisyon raportörlüğü yapan Adnan Menderes, o yıl Saracoğlu Hükümeti’nin getirdiği Toprak Kanunu Tasarısı’nı şiddetle reddederek, komisyondan istifa etti. Partide yaptıkları muhalefetten dolayı, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü ile birlikte CHP Disiplin Kurulu tarafından 12 Haziran 1945’te ihraç edildiler.
Celal Bayar da hem partiden hem de milletvekilliğinden istifa etti. Bu hareketler Demokrat Parti’nin 7 Ocak 1946’da kurulmasına sebep oldu. 1946 seçimlerinde Demokrat Parti’den Kütahya Milletvekili olarak meclise girdi. Celal Bayar’dan sonra ikinci adam durumuna geldi.
14 mayıs 1950 seçimlerinde DP oyların 53,5’ini alarak iktidar oldu. 10 senelik DP iktidarının tek başbakanı oldu ve o döneme damgasını vurdu. İktidarı zamanında 5 hükümet kurdu. Bu 10 senelik zaman içinde Türkiye’nin iç ve dış siyasetinde büyük gelişmeler oldu. Sanayileşme ve şehirleşme hamlesi başladı, köye makine girdi, ulaşım, enerji, eğitim, sağlık, sigorta ve bankacılık yeniden başladı. Türkiye kalkınma kavramıyla tanıştı.
27 Mayıs 1960 tarihinde yapılan askeri darbeyle iktidardan indirildi. Yassıada’ya hapsedildi. Milli Birlik Komitesi tarafından kurulan Yüksek Adalet Divanı’nca idama mahkum edildi. Yassıada’da tutuklu bulunduğu sırada çeşitli işkencelere maruz kaldığı söylenir.
Menderes’in idam edilmesi Türk kamuoyu tarafından kabul görmeyen ve onaylanmayan bir harekettir. Peki, böyle bir idam acaba engellenebilir miydi?
Bu sorunun cevabını verirken konuya birkaç açıdan bakmak gerekiyor. Birinci husus İsmet İnönü’nün idamı engelleyip engelleyemeyeceği meselesidir. Aslında Menderes, Başbakanlığının son dönemlerinde Türkiye içinde gerek ekonomik gerek siyasi açıdan kötü bir gidişat başlatmıştı. Bu gidişat karşısında İsmet İnönü, Meclis kürsüsünden şu uyarıyı yapmıştı: “Biz aldığımız tedbiri aldık, yürüteceğiz diyorsunuz. Gayrimeşru baskı rejimine girmiş idarelerin hepsi böyle söylemişlerdir. Fakat muvaffak olamayacaksınız. Syngman Rhee (Güney Kore Başkanı) kurtuldu mu? Üstelik onun ordusu, polisi, memuru elindeydi. Hâlbuki sizin elinizde ne ordu var, ne memur ne üniversite ve hatta ne de polis. Olur mu böyle baskı rejimi, muvaffak olur mu? Baskı tertipçileri bilsinler ki Türk milleti Kore milletinden daha az haysiyetli değildir. Eğer bir idare, insan haklarını tanımaz, baskı rejimi kurarsa o memlekette ihtilal olur. Böyle bir ihtilal, bizim dışımızda ve bizimle münasebeti olmayanlar tarafından yapılacaktır. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam. Şartlar tamam olduğu zaman, milletler için ihtilal, meşru bir haktır.” İnönü’nün konuşması doğrultusunda olaya bakıldığında İnönü, ok yaydan çıkmadan müdahale edebileceğinin sinyallerini vermiş, iktidarın yapmaması gerekenleri sıralamıştır. Ok yaydan çıktıktan yani ihtilal yapıldıktan sonra meydana gelecek olası kötü olayları engelleyemeyeceğini ifade etmiştir.
İkinci husus ordunun idama bakışındadır. Bu konuda 17 Şubat 1959 tarihinde Londra’nın yaklaşık 45 km güneyindeki Gatwick Havaalanı yakınlarında meydana gelen uçak kazasına değinmek gerekir. Kazada uçaktaki 21 kişiden 14’ü ölmüştür. Kazadan Menderes de sağ olarak kurtulmuştur. Bu olay siyaset ortamına Feroz Ahmad’ın yorumuyla Menderes kültü ve din öğesini dâhil etmiştir. Menderes’in kurtulması Türkiye’de bir mucize olarak gösterilmiş ve Menderes, Allah’ın koruduğu biri olarak tasvir edilmiştir. İşte Ordu, Gatwick uçak kazasından sonra yaygınlaşan Menderes’in ölümsüzlüğü efsanesini yok etmek istemiştir. Ordu, Menderes’in ölüm cezasını hafiflettiği takdirde bu durumun silahlı kuvvetlere karşı bir propaganda aracı olarak kullanılacağına inanmıştır. “Menderes’i suçlu buldular fakat ordu bile onu öldüremedi” düşüncesini zihinlerden kaldırmak adına Ordu, Menderes’i idam etmekte kararlı davranmıştır.
Ordunun idam konusundaki ısrarının bir diğer nedeni içerisindeki aşırılar denilen gruptur. Demokrat Partili milletvekilleri tutuklanıp Harp Okulu’na getirilirken bazı genç subaylar vekillere hiddetlerini ve tepkilerini göstermekten çekinmemişlerdir. Aşırılar, ülkede yeni bir siyasi ortam oluşturulana kadar iktidarın orduda kalmasını savunan gruptur. Zira 1961 Eylül’üne gelindiğinde bu grup, tekrar müdahalede bulunmayı düşünmüştür. İşte Yassıada kararları bu müdahaleci ruh hali dönemiyle çakışmış ve idamlar, ordudaki aşırı unsurları yatıştırmak için tasarlanmıştır. Bu hareket, generallerin uygun zamanda ödünler vererek aşırıları yatıştırma ve aynı zamanda da siyasi demokratikleşmeyi koruma politikasına da uygundur.
Üçüncü husus Amerika Birleşik Devletleri’dir. Dünyanın iki büyük süper gücünden birisi olan ve demokrasi prensibini dünyanın her köşesinde yerleştirmeye çalışan bir devletin demokrasiyle hiç bağdaştırılamayacak bir cezaya –seçilmiş bir başbakanın idam edilmesine- bakışı elbette ki önemlidir. Ancak ABD’nin bu olay karşısında sessiz kaldığını söylemek gerekir. Mete Tunçay’ın ifadesiyle ABD, büyük ihtimalle Menderes’in ekonomik sıkıntılara çare aramak için son zamanlarda Sovyetler Birliği ile ilişkilerini geliştirmeye çalışması nedeniyle 27 Mayıs müdahalesine ses çıkartmamıştır. Bu bakımdan da Menderes’in idamı engellenememiştir.
